.Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΒΑΣΗ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΏΞΟΥ, ΑΠΟ ΤΟΝ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ: Το παρών άρθρο είναι μικρό απόσπασμα από το «υπό έκδοση» βιβλίο του Ουζμπέκου αρχαιολόγου και ακαδημαϊκού κ. Ρτβαρντ Ερτεβελάντζε, με τίτλο «Ο Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ στη Βακτριανή και Σογδιανή» και υπότιτλο «Η μικρή Ελλάδα της Κεντρικής Ασίας». Στο βιβλίο αυτό είναι καταγεγραμμένα όλα τ’ ανασκαφικά –αρχαιολογικά συμπεράσματα τριάντα χρόνων, σχετικά με την πορεία του Μ. Αλεξάνδρου στην Σογδιανή και Βακτριανή της Κεντρικής Ασίας. Η προδημοσίευση του κειμένου, εκ μέρους του εκδότη Κωνσταντίνου Πάγκαλη, αποτελεί έμπρακτη αναγνώριση του ήθους και της καλλιτεχνικής αξίας, στον αγαπημένο του φίλο ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΛΕΞΙΑΔΗ, «ΤΙΜΗΣ ΈΝΕΚΕΝ».

                         Σύμφωνα με τον Αρριανό, ο Αλέξανδρος με το στρατό του, εκτός από το τμήμα που παρέμεινε στο φρούριο του Άορνου, κινήθηκε προς τον Ώξο. Λίγο νωρίτερα, για να αποφύγει την καταδίωξη του Αλεξάνδρου, ο Βήσσος με τους συμμάχους του, Δαταφέρνη και Σπιταμένη, διάβηκε τον Ώξο, έκαψε τα σκάφη που υπήρχαν στη διάβαση και κατέφυγε προς το βορρά, στη Ναουτάκα. Αρριανός, III, 28.

Ο Αλέξανδρος προφανώς κινούνταν προς το ίδιο πέρασμα του Ώξου που χρησιμοποίησε ο Βήσσος, όμως λεπτομέρειες των κινήσεών του προς τον Ώξο δεν αναφέρει ο Αρριανός, αντίθετα με τον Κούρτιο Ρούφο. Την ίδια διάβαση ο Αρριανός III, 29, τη περιγράφει ως εξής:

Ο Αλέξανδρος είδε ότι δεν υπάρχει πουθενά δυνατότητα να διαβεί τον ποταμό· το πλάτος του ήταν το λιγότερο έξι στάδια, [ένα στάδιο 184,87 μέτρα] ενώ ήταν πολύ βαθύς, με αμμώδη πυθμένα και δυνατή ροή, η οποία εύκολα ανέτρεπε τους πασσάλους που τοποθετούνταν στον πυθμένα του ποταμού, επειδή δεν στηρίζονταν γερά στην άμμο…

Και αφού όλα τα σκάφη στο πέρασμα είχαν καεί με διαταγή του Βήσσου, ο Αλέξανδρος διέταξε τους στρατιώτες του να γεμίσουν τα δέρματα που χρησιμοποιούσαν ως σκηνές με άφθονο ξερό χόρτο, να τα ράψουν στεγανά και να τα χρησιμοποιήσουν ως πλωτά μέσα. Με τον τρόπο αυτό το στράτευμα πέρασε το Ώξο σε πέντε ημέρες.

Μια σειρά από συμπληρωματικά γεωγραφικά σημεία προσανατολισμού αναφέρει ο Κούρτιος Ρούφος, σύμφωνα με τον οποίο ο Αλέξανδρος, αφού παρέδωσε την περιφέρεια των Βακτριανών στον Αρτάβαζο και άφησε εκεί τις αποσκευές και την αμαξοπομπή, προχώρησε στις ερήμους της Σογδιανής που απλώνονταν σε έκταση 400 σταδίων (περίπου 80 χλμ.). Αφού πέρασε την έρημο, η εμπροσθοφυλακή τού στρατεύματος πλησίασε προς τον Ώξο· εκεί οι στρατιώτες άναψαν φωτιές σε ψηλό βουνό, ώστε τα υπόλοιπα τμήματα του στρατού, που υπέφεραν από τη δίψα στα αμμώδη εδάφη, να μπορούν να βρουν το δρόμο και να τους ακολουθήσουν. Η διάβαση του Ώξου, σύμφωνα με τον Κούρτιο Ρούφο, διήρκεσε πέντε ημέρες και πραγματοποιήθηκε με τις δερμάτινες σκηνές, γεμισμένες με ξερά χόρτα.